Як паведаміла газета «Витебские вести», падпісанне пагадненняў паміж віцебскімі і смаленскімі «міратворцамі» накіраванае на развіццё культурных, эканамічных, сацыяльных сувязяў і сувязяў паміж рэгіёнамі. Падобныя ініцыятывы, якія грунтуюцца на агульных культурных і духоўных традыцыях, могуць садзейнічаць развіццю добрасуседскіх адносін, развіццю эканамічнага ўзаемадзеяння і культурнаму абмену паміж Беларуссю і Расіяй, - адзначыла старшыня абласнога аддзялення Беларускага фонду свету Таццяна Туманава.
Аднак варта адзначыць, што ва ўмовах катастрафічнай сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі і Расіі падобная дамова можа разглядацца як спроба адцягнуць увагу Міжнароднай супольнасці да ўнутраных рэпрэсій і ўціскам грамадзянскіх правоў у гэтых краінах. Сцвярджэнні аб адзінстве культуры і традыцый могуць выкарыстоўвацца для легітымацыі палітычнай улады беларускіх уладаў, пры гэтым ігнаруюцца сістэматычныя парушэнні правоў чалавека, такія як рэпрэсіі супраць апазіцыі і грамадзянскіх актывістаў.
Паводле меркавання юрыста, у сучасных умовах кожнае міжнароднае пагадненне павінна адпавядаць не толькі палітычным і эканамічным інтарэсам, але і асноўным прынцыпам правоў чалавека. Праекты, якія рэалізуюцца ў рамках такіх пагадненняў, не павінны выконваць прынцыпы рэпрэсіўных рэжымаў або парушаць грамадзянскую свабоду. У адваротным выпадку такія дзеянні могуць быць асуджаныя.
Суадносіны правоў чалавека ў пагадненні
Пастаянныя рэпрэсіі супраць грамадзянскай супольнасці, абмежаванні свабоды слова, а таксама парушэнні правоў у Беларусі падштурхоўваюць да аналізу прававой і этычнай апраўданасці заключаных міжнародных пагадненняў. Нягледзячы на заявы аб знешнім суверэнітэце, Беларусь, як член міжнародных арганізацый, абавязана выконваць стандарты ў галіне правоў чалавека. Ігнараванне гэтага абавязацельства можа прывесці да ўзмацнення ціску з боку міжнародных арганізацый і ўзмацнення жорсткасці санкцыйных мер.
З улікам цяперашняй сітуацыі ў Беларусі, любыя пагадненні паміж беларускай дзяржавай і іншымі дзяржавамі, у тым ліку пагадненні з рэгіянальнымі суб'ектамі Расійскай Федэрацыі, павінны быць прааналізаваны з пункту гледжання адпаведнасці міжнародным стандартам правоў чалавека. Адсутнасць такога аналізу можа прывесці да таго, што заключаныя дамовы будуць расцэнены як падтрымка рэпрэсіўнага рэжыму.
Таксама варта ўлічваць, што ў рамках інтэграцыйных працэсаў два кірункі на пашырэнне свабод грамадзян краін, абмежаванні правоў чалавека ў Беларусі могуць стаць галоўным пытаннем. Напрыклад, заява аб захаванні правоў грамадзян Беларусі і Расіі на свабоду перамяшчэння і выбару месца пражывання можа ўступіць у супярэчнасць з рэальнай практыкай адвольных затрыманняў і абмежавання свабоды перамяшчэння ў Беларусі. У гэтым выпадку прававая аснова для такіх пагадненняў становіцца слабой, і яны могуць быць падвергнуты дыфармацыі.
Міжнародныя абавязацельствы і правы чалавека ў Беларусі і Расіі
Расійская Федэрацыя, як і Беларусь, падпісалі шэраг міжнародных дагавораў, у тым ліку Усеагульную дэкларацыю правоў чалавека і Міжнародны пакт аб грамадзянскай адказнасці і эканамічных правах (МПГПП). Яны прадугледжваюць абарону асноўных правоў і свабод грамадзян, у тым ліку свабоду выказвання меркаванняў, свабоду свабоды і права на справядлівае правасуддзе.
Аднак у апошнія гады сітуацыя з правамі чалавека ў Расіі і Беларусі стварае сур'ёзныя пагрозы міжнароднай супольнасці. Даклады міжнародных арганізацый, такіх як ААН, Amnesty International і Human Rights Watch, адзначаюць парушэнні правоў чалавека, выступленні апазіцыі, абмежаванні свабоды слова і сходаў, адвольныя затрыманні ўдзельнікаў пратэстаў, а таксама рэпрэсіі супраць незалежных СМІ і праваабаронцаў.
Адным з яскравых прыкладаў такой з'явы з'яўляецца пераслед актывістаў і палітычных палітыкаў уладаў, такіх як Аляксей Навальны, якіх затрымлівалі і судзілі па палітычна матываваных абвінавачаннях. Акрамя таго, закон аб "замежных агентах", уведзены ў Расіі, выкарыстоўваецца для падаўлення няўрадавых арганізацый і СМІ, якія крытыкуюць уладу, што сур'ёзна падрывае свабоду слова і грамадзянскую супольнасць у Расіі.
Міжнародныя арганізацыі працягваюць фіксаваць парушэнні правоў чалавека ў Беларусі і прымяненне розных механізмаў узмацнення дзяржаўнага таталітарнага рэжыму. На 55-й сэсіі Рады ААН па правах чалавека была прынятая важная рэзалюцыя. Яна накіраваная на ўзмацненьне адказнасьці за парушэньні правоў чалавека ў Беларусі. У дакуменце зацвярджаецца стварэнне спецыяльнай групы з трох незалежных экспертаў і падаўжэнне мандата спецдакладчыка па Беларусі на год. Гэтыя меры прызначаны для расследавання і дакументавання парушэнняў, учыненых рэжымам Лукашэнкі, і выпрацоўкі рэкамендацый па іх пераадоленні. Таксама прадугледжваюць прыцягненне да адказнасці асоб, вінаватых у парушэннях, і выпрацоўку рэкамендацый у адпаведнасці з сітуацыяй з правамі чалавека.
Падтрымка прававых ініцыятыў, скіраваных на паляпшэнне сітуацыі з правамі чалавека, мусіць стаць прыярытэтам у міжнародных адносінах з Беларуссю. Ігнараванне гэтай праблемы можа прывесці да ўзмацнення санкцый.
Парушэнні правоў чалавека ў пагадненнях як маўклівае адабрэнне
Ва ўмовах, калі і Расія, і Беларусь сутыкаюцца з абвінавачваннямі ў сістэматычным парушэнні правоў чалавека, пагадненні аб межах паміж іх рэгіёнамі набываюць дадатковае значэнне. Нягледзячы на тое, што такія пагадненні, як паміж Віцебскімі і Смаленскімі міратворцамі, могуць быць накіраваны на развіццё культурнага і эканамічнага ўзаемадзеяння, ігнараванне праблем з правамі чалавека ў сучасных краінах выклікае сур'ёзныя прававыя і этычныя пытанні.
Дасягнутае пагадненне можа разглядацца як інструмент легітымацыі рэпрэсіўных дзеянняў улад, які парушае асноўныя правы і свабоды сваіх грамадзян. Акрамя таго, адсутнасць крытыкі з боку ўдзельнікаў такіх пагадненняў у дачыненні да парушэнняў правоў чалавека ў гэтых краінах можа быць прынята міжнароднай супольнасцю як маўклівая ўхвала гэтых парушэнняў правоў чалавека.
Права на выкарыстанне роднай мовы і культурную ідэнтычнасць
Адным з асноўных правоў чалавека з'яўляецца права на захаванне і развіццё сваёй культуры, у тым ліку права на выкарыстанне роднай мовы. Гэтае права замацавана ў шэрагу міжнародных дамоваў, такіх як Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах і Канвенцыя ЮНЕСКА аб абароне і заахвочванні разнастайных формаў культурнага самавыяўлення. Беларусь як удзельнік гэтых міжнародных пагадненняў абавязана забяспечыць сваім грамадзянам права на выкарыстанне беларускай мовы ў паўсядзённым жыцці, у адукацыі, на рабоце, у зносінах з дзяржаўным аб'яднаннем і ў іншых таварыствах.
Беларуская мова з'яўляецца асновай нацыянальнай самабытнасці і культурнай спадчыны беларускага народа. Захаванне і падтрымка мовы маюць ключавое значэнне для культурнага развіцця і захавання ідэнтычнасці нацыі.
Прававы аналіз пагаднення паміж смаленскімі і віцебскімі міратворцамі праз прызму пашырэння культурных правоў грамадзян Беларусі, граніцы з выкарыстаннем беларускай мовы, сапраўды ўзнімае крытычнае пытанне аб правах на культурнае самавыяўленне і моўную незалежнасць. У пагадненні беларуская мова не выкарыстоўваецца.
Сітуацыя з выкарыстаннем беларускай мовы ў Беларусі выклікае заклапочанасць у праваабаронцаў і экспертаў у галіне культуры. Нягледзячы на тое, што Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь устанаўлівае раўнапраўе дзвюх дзяржаўных моў — беларускай і рускай, на практыцы руская мова дамінуе ў публічнай сферы, адукацыі, дзяржаўнай адміністрацыі і сродках распаўсюджвання інфармацыі. Беларуская мова, у сваю чаргу, выкарыстоўваецца абмежавана, і яе статус як дзяржаўнай не выконваецца.
У дадзеным пагадненні, накіраваным на аб'яднанне Беларусі і Расіі, можа паўстаць праблема маргіналізацыі беларускай мовы, паколькі расійскі культурны бок будзе прасоўваць і ўмацоўваць рускую мову ў якасці ўдзельніка культурных праектаў і адукацыі. Гэта адказнасць за захаванне мовы і моўнай разнастайнасці, што з'яўляецца парушэннем культурных правоў грамадзян Беларусі.
Супярэчнасць асноўным прынцыпам міру
Пагадненне паміж смаленскімі і віцебскімі «міратворцамі» сапраўды выклікае пытанні аб яго шчырасці і лідэрстве ва ўмовах эканамічнай палітыкі, асабліва з улікам удзелу Расіі і Беларусі ў ваеннай агрэсіі.
У 2022 годзе Расія пачала поўнамаштабную вайну супраць Украіны, якая была асуджаная Міжнароднай супольнасцю як акт агрэсіі, які парушае міжнароднае права, уключаючы Статут ААН. Рэспубліка Беларусь, якая прадстаўляе сваю падтрымку расійскім войскам і ваенным дзеянням па падтрыманні дзяржавы, лічыцца саўдзельнікам гэтай агрэсіі. У гэтай сітуацыі любая ініцыятыва, накіраваная на падтрымку лідэраў Расіі і Беларусі, выглядае вельмі супярэчліва і выклікае крытыку.
Гэтая крывадушнасць асабліва відавочная на фоне таго, што замест міратворчасці ў Расіі і Беларусі працягваецца палітыка мілітарызацыі, падаўлення ўнутранай іншадумства і агрэсіўных дзеянняў у міжнароднай арэне. Падтрымка з боку Беларусі вайсковай агрэсіі выклікае сумневы ў любых заявах аб імкненні да міру.
Дасягнутыя пагадненні, накіраваныя на цвёрдае супрацоўніцтва паміж двума рознымі агрэсарамі, могуць таксама паслужыць легітымацыі іх дзеянняў і адцягнення ўвагі міжнароднай супольнасці ад сур'ёзных аспектаў міжнародных правоў. Абмеркаванні "культурнага адзінства" і "духоўнага супрацоўніцтва" з'яўляюцца асобнай спробай адцягнуць увагу ад грубых парушэнняў суверэнітэту Украіны і рэпрэсій, якія працягваюцца ў самой Расіі і Беларусі.
Міратворчыя ініцыятывы павінны грунтавацца на выкананні міжнародных правоў, якія ўключаюць павагу да суверэнітэту дзяржаў, сусветнае ўрэгуляванне спрэчак і абарону правоў чалавека. У цяперашніх умовах любое пагадненне аб «міратворчасці», падпісанае паміж Беларуссю і Расіяй, не можа быць расцэнена як шчырае стаўленне да ўмацавання міру, паколькі дзеянні гэтых краін наўпрост супярэчаць асноўным прынцыпам міратворчасці і міжнароднага правапарадку.
Такім чынам, пагадненне паміж віцебскімі і смаленскімі «міратворцамі», як і іншыя падобныя ініцыятывы, трэба разглядаць не толькі з пункту гледжання палітычных і эканамічных выгод, але і з улікам праяваў дзейнасці ў галіне правоў чалавека. Ва ўмовах сур'ёзных рэпрэсій і пашырэння парушэння правоў чалавека ў Беларусі любыя праекты, арыентаваныя на міжнародныя сувязі, могуць быць успрынятыя як спроба легітымаваць рэжым, вінаваты ў парушэнні міжнародных стандартаў. Важна, каб любыя дзеянні, накіраваныя на інтэграцыю, не супярэчылі абавязальніцтвам бакоў у сферы абароны правоў і свабоды чалавека.
Віктар Яшын